Убаастабыллаах дьоммут- сэргэбит!

Бэйэтин кэмин кэтэһэ сыппыт сонун суруйуу көстөн кэлэрэ ханна баҕар баар буоллаҕа. Ол курдук үлэ кумааҕытын бэрийэ –ааҕа олорон оннук сурукка кэтиллэ түһээт маны хайаан да бэчээттэтиэххэ, дьоҥҥо- норуокка таһаарыахха баар эбит ээ диэн санаа охсуллар.  А.М. Сидорова аатынан «Ситим» КК  үлэһиттэрэ нэһилиэк уонна кини олохтоохторун аатарын үйэтитэр үлэҕэ кыттыһар үтүө холобурдаахтар. «Күөрдэм» 2017 сыл, “Уустуура удьуорум утумун салҕаатым” норуот маастара Александра Киприянова туһунан 2018 сыл,   «Күөрэгэйдээх Күөрдэммэр» (хоһооннор хомуурунньуктара) 2023 сыл, “Күөртээх Күөрдэмнэр” научнай таһаарыы 2024 сыл  кинигэлэри таһаарыыга үлэлэспит үтүөлэригэр наһаа интэриэһинэй суруйууларга түбэһэбин. Чуолаан Александра Яковлевна Иванова (2014-2022 сс кулууп дириэктэрэ) муспут, хомуйсубут матырыйаалларын сыымайдыы олорон Кыайыы 80 сылыгар сөптөөх суруйуулар элбэхтэрин бэлиэтээн «Биир дойулаахтарбыт ахтыылара» диэн сайтка рубрика арыйан билиһиннэрэргэ сананныбыт. Ол курдук бүгүҥҥү маҥнайгы таһаарыы  2-Дьөппөн нэһилиэгин киэн туттар ытык киһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, Хаҥаластан бастакы норуот маастара– Александра Николаевна Киприянова ахтыытын таһаарабыт. Ахтыы “Уустуура удьуорум утумун салҕаатым”   кинигэҕэ киирбитэ. Баһаалыста ааҕыҥ, сэргээҥ, бэйэҕит дьоҥҥут- сэргэҕит туһунан суруйан билиһиннэриҥ.

КҮӨРДЭМҤЭ СЭРИИ СЫЛ

          2-с Дьөппөн нэһилиэгэр сэрии иннинэ олох чуумпу, сайаҕас, кэрэ, орун-оннугар этэ. Советскай сайдыы саҥалыы саҕаланан, кыра чөмөх артыалтан кэлим колхозтар тэриллэн, тыа сирин дьонун-сэргэтин үлэтэ-хамнаһа үлүскэннээхтик күөдьүйэн, үөрүү-көтүү аргыстаах самаан сайын эргийэн, айылҕа толору сиппит кэмэ… 1941 сыл бэс ыйын 22 кунүгэр биэс сыллаах бэтилиэккэ, советскай былаас улуу былаанын аатыгар үөрүүлээх ыһыах буолбута. Бу ыһыахха Күөрдэмҥэ колхозтаахтар бары мунньустубуттара. Оччолорго таҥара дьиэтин кэннинэн балачча хойуу тииттэр үүнэн суугунаһа тураллара. Кырдайга туох да тутуу суоҕа, көнө сир этэ, онно ыһыах буолта. Урут үрдүк атахтаах тыл этэргэ анаан трибуна диэн баара. Ыһыахпыт тоҕо эрэ хойутуу соҕус аһыллыбыта, дьон трибуна аттыгар мунньустубута. Тыл этээччилэргэ хамыыһыйа салайааччыта Иван Иванович Артюшкин, совет председателэ Гаврил Михайлович Сидоров, Гаврил Егорович Федоров, Пелагея Лукинична Никифорова бааллара. Аан маҥнай Артюшкин эппитэ, Советскай былаас аатыттан эҕэрдэлээбитэ. Ол кэнниттэн оргууй аҕай сэрэхтик: “Биһи дойдубутугар, Советскай Союзка, фашистскай Германия бүгүн сарсыарда сэриинэн саба түстэ, буомбалаата, сэрии буолла, онон дьоммутун сэриигэ хомуйар, Ийэ дойдубутун көмүскүүр күммүт тирээтэ, ыһыахпыт сабыллар”,- диэн хомолтолоох тыл этиллибитэ. Ол кэнниттэн Покровскайтан суһал наарыһынай киирбитэ, байыаннай бэбиэскэ тарҕаммыта. Сэрии бастакы дуораанын иһиллиитэ итинник саҕаламмыта. Сайыҥҥы кэрэ ыһыахха мунньустубут колхозтаахтар кэри-куру көрүҥнээх дьиэлэригэр тарҕаспыттара. Күнүскү аһылык кэнниттэн бэбиэскэлээх дьоммут кэргэттэрин кытта бырастыылаһан баран, атаарыллыбыттара. Маҥнай кимнээх барбыттара историяҕа киирдэҕэ.

           Биэс сылы быһа сэрии салҕанан бара турар, эдэр, кыанар эр дьоммут бары кэриэтэ баран испиттэрэ. Кэлин, баас хаҕылыйдаҕына, ыарыы мөлтүүрүн кэриэтэ, ыар хомолто аргыстаах үлэһит дьоммут эрэйдээхтэр, синнэригэр түһэн, күннээҕи олохторун кыһалҕатыгар түбүгүрэн, санаалара арыый холкутуйан, армияҕа барбыт дьоннорун кэтэһэ-күүтэ, cypaha олорон, колхоз ыарахан түбүктээх үлэтигэр аралдьыйан, санаалара-оноолоро үөрэнэн да хаалбыттара. Мэлдьи санаа түһэ сылдьара олохторугар охсуулаах буолуоҕун өйдөөбүттэрэ. Сылы-күнү аһаран испиттэрэ. Сэрии барарын тухары Аҕа дойдуларын көмүскүү, үлэни-хамнаһы кыайар дьоммут бары да барбыттара. Мөлтөх доруобуйалаах дьон, оҕонньор, эмээхсин, ийэлэр, оҕо-уруу хаалбыттара. Ыраах тэйиччи үлэ-тыыл фрона аатыран, биир ньыгыл байыаннай режим олохтоммута. Үлэҕэ-хамнаска, үпкэ-аска суут-сокуон кытаанах этэ. “Ийэ дойду туһугар, Кыайыы туһугар!” диэн салалтанан колхозтаахтар байыаннайдыы турунан үлэлээбиттэрэ. 1942-1943 сыллардаахха олох өссө ыараабыта. Хаан тохтуулаах сэрии, ону кытта сууһарыылаах уот-кураан, хоргуйуу суоһаабыта. Саха сирин үрдүнэн сэриини кытта уот кураан туран, дьон олоҕо, cүөhү, кыыл-сүөл да охсууламмыттара, аччыктаабыттара. Устар сайыны быһа халлаантан хааппыла да ардах таммалаабатаҕа, аны туран сир ньуурун сабар иэдээннээх аһыыҥка турбута. Күөх сыыһа сэрбэйбитин уоттуу салаан, ходуһа, бааһына сирин хара буорунан көрдөрөр сууһарыылаах иэдээн этэ. Күөх үүнээйини үүннэрбэккэ, кини сиэн суох гынара. Онон тыынар тыыннааҕы кытта, дьон аһылык өттүнэн ыараханы көрсүбүттэрэ. Күөх үүнээйи мэлийбитэ, дьон xaсaaha баранан, кэтэх cүөhү эстэн, бурдук баранан, аччыктааһын да, хоргуйан өлүү да баар буолан испитэ…

Тыылга хаалбыт колхозтаах үлэһит дьону бу иэдээнтэн хайдах быыһыахха, өрүһүйүөххэ диэн кыһалҕа, толкуй, өй-санаа турбута. Судаарыстыба биэрэр бурдугун, бородууктатын дьон олоҕун тыынын өрүһүйэргэ, кими да матарбакка кэмчилээн тиэрдэр туһугар нуорма-мээрэй быһыллыбыта: үлэһиккэ-400 гр., оҕоҕо-200 гр. Онтон атын бородуукта толуонунан, устууканан ааҕыллара. Бу нуорма 1943 сыллаахха, саамай ыарахан сылга,  этэ. Онтон 1944 сылга үлэһиккэ-600 гр., оҕоҕо-400 гр. буола эбиллибитэ. Бары колхоз үлэһиттэрин аһылыктара арыый өҥнөөх буолбута, сэргэхсийбиттэрэ, бу нуорма, толуон, карточка диэн дьаһал 1945 сылга дылы туттуллубута. 1944-45 сыл сайын, кыратык да буоллар, от, бурдук үүнэн сэрбэйбитэ, дьон да сэргэхсийбитэ, үлэ-хамнас да хаалсыбатаҕа. 1941 сылтан 1945 сылга дылы сэрии кэмигэр кырдьаҕас оҕонньор, эмээхсин уонна оҕо-уруу олохторо, доруобуйалара мөлтөҕүн да иһин, геройдуу үлэлээбиттэрэ. Сэриини тохтоторго, кыайыыны ситиһэргэ тыыл үлэһиттэрэ төһүү күүс-көмө буолбуттара.

Ахтан-санаан ааһыаххайыҥ 1941-1945 сылларга, биэс сыл устата, кыһарҕаннаах, уодаһыннаах сут уонна хаан тохтуулаах сэрии харса хабыр сылларыгар аһыыр астара суох, таҥнар таҥас кэмчи кэмигэр үлэлээбит тыыл үлэһиттэрин! Киһи-олох салҕанарын туһугар ходуһатын, бааһынатын, сүөһүтүн, дьиэ кэргэттэрин харайыы, курааны кытта oxcyhyy… Маны барытын санныларыгар сүгэн, үлэлээн ааспыт дьоммутугар сиргэ тиийэ сүгүрүйүөх, махтаныах тустаахпыт- аныгы көлүөнэ дьон!

Ити кыһарҕаннаах кэмнэргэ ийэтэ, аҕата суох сэрии сылын тулаайахтара ыар олоҕу көрсүбүттэрэ. Уоттаах куйааска буһан, тымныыга-силбиккэ тоҥон-титирээн, аччык уһун күнү, сылы халбарытан аһарыы, сылаас уонна тот кэми, сэрии бүтэн, аҕаны, эһэни, убайы күүтүү, эрэнэ кэтэһии- барыта баара. Биһиги кырачаан, ийэтэ суох оҕолорбут:

1.         Николаева Мария Николаевна

2.         Александров Николай Еремеевич

3.         Афанасьев Петр Михайлович

4.         Винокуров Илларион Михайлович

5.         Федоров Андрей Гаврильевич

6.         Данилова Софья  Николаевна

Бу ааттаммыт оҕолорбут билигин эһээ-эбээ буолан, тиритэ-хорута үлэлээн-хамсаан, пенсионердар аатыран, дьиэ-уот тэринэн, нус-бааччы сынньалаҥҥа олороохтууллар. Сорохторо ол ыарахан олох сырата-сылбата    таайан,    оронтон    турбат    инбэлиит аатын ылынан, олоххо бааллар, сорохторо күн сириттэн букатыннаахтык баран, билигин төрөөбүт ийэ буордарыгар хараллан сытаахтыыллар.

          Даниловтар диэн дьиэ кэргэн оҕолоро бааллара, биэс оҕо: Яков, Софья, Елена, Николай (Тоҥуйууска), бу аннынан кыра кыыс оҕо баара. Убайдара армияҕа барбыта, оҕолор улахан эдьиийдэрэ Софья, бэйэтэ да уонуттан эрэ тахсыбыт кыыс, көрүүтүгэр хаалбыттара. 200 гр. килиэптэрин сыыһыгар эбии аһылык аахтарар баҕаттан, кыра саастаах да буоллаллар, от үлэтигэр от эргитэн, мунньан, бугул түгэҕин харбаан, бурдук хомууругар баайааччылары батыһа сылдьан куолас кыраабыллаан, итигэстээн үлэлээбиттэрэ. Ыһыыга оҕус сиэтэн, олох кыраларыттан үлэ диэни билэн улааппыттара!

          Бу оҕолортон итэҕэһэ суох, төрөппүт күн ийэ диэни көрбөтөх, аҥардас аҕа оҕолоро бааллара: Александров Николай Еремеевич, Винокуров Илларион Михайлович, Федоров Андрей Гаврильевич. Ийэтэ да, аҕата да суох төгүрүк тулаайах оҕо Николаева Мария Николаевна. Биэс дуу, алта дуу саастааҕар, икки хараҕа суох эбэтин сиэтэ сылдьан, түүтэх бурдугу баайтаран сирдээхтиирэ, окко эмиэ сиэтэ сылдьан, от эргиттэрэрэ. Бу Машеньканы историяҕа киллэриэххэ. Билигин кини саастыыта оҕо детсакка иитиллэр. Бу оҕолор бары улаатан, ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн, үлэлээн-хамсаан пенсияҕа тахсан, сорох инбэлиит, сорох ыйаах быһыытынан ол дойдуга баран, көмүс уҥуохтарын көтөхтөрбүттэрэ.

         1941 сылга дылы илин эҥэргэ телефон диэн техническэй аппараат түөрт нэһилиэккэ суох этэ. Почтаны, сибээһи ситимнииргэ анаан көлөнү уонна анал киһини олохтууллара. Оройуон кииниттэн итинник дьаһалынан олорбуттара. Онтон 1943-1944 сыллардаахха, байыаннай бириэмэҕэ, бу кэм устата Саха сиригэр Сойуус кииниттэн сибээс линиятын тардыыга улахан байыаннай тутар этэрээт байыастара кэлбиттэрэ. 60-70 киһи баара, араас омук, үксэ нуучча этэ, аҕыйах саха да баара. Кыһын, Өлүөнэ эбэ турбут, мууһунан бүрүллэн сытар кэмэ этэ. 1- 1.5 миэтирэ халыҥнаах мууһу хайа солоон, ханааба хаһан, өрүһү туоратан, Күөрдэмтэн Покровскайга тиийэ тириэппиттэрэ. Уонна модьу эрэһиинэ камераҕа угуллубут проводы ыстаал тимир турбаҕа уган баран, ол хаспыт ханаабаларынан уу түгэҕэр түһэрэн тардыбыттара. Саас уу устарыгар үлэлэрэ бүппүтэ. Байыастары сайын тарҕаталаабыттара. Улахан инженердэрэ, үлэһиттэрэ хааланнар, үрэх үрдүгэр кабельнай сибээс киин ситимэ турар дьиэлэрин туппуттара. Аппараат таҥан туруоран, нэһилиэк аайы линия тардыллан, телефонунан сибээс толору илин эҥэргэ олоххо киирбитэ, киэҥ эйгэни кытта холбообута. Бу сүдү тутуу-байыаннай тутуу, аныгылыы эттэххэ, олохтоохторго бэлэҕэ буолар. Күн бүгүнүгэр дылы арылхайдык үлэлии турар Өлүөнэ өрүһү туоруур соҕотох байыаннай үлэ.

              Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмин кылгастык аҕыннахха итинник. Фроҥҥа баран сырдык тыыннарын биэрбит, сэрииттэн бааһыран, эчэйэн төннүбүт аҕаларбыт, убайдарбыт ааттара хаһан да умнуллубатын! Кыайыыны тэҥҥэ уһансыбыт, сылайары, аччыктыыры, тоҥору-хатары аахсыбакка үлэлээбит дьоммутун кэриэстиэҕиҥ, бочуоттуоҕуҥ! Олох быстыбат, көлүөнэ салҕанар, эйэлээх халлаан анныгар үлэ оргуйар.

А.Н.Киприянова