Балаҕан ыйын 23 – 24 күннэригэр Мэҥэ – Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин ытык сиригэр, Тамматааҕы тимири уһаарар собуот төрүттэммитэ 290 сылыгар анаммыт, “Өбүгэлэргэ сүгүрүйүү” диэн үбүлүөйдээх өрөспүүбүлүкэтээҕи тимир уустарын сомоҕолуур дириҥ ис хоһоонноох тэрээһин буолан ааста.
Тамматааҕы тимири уһаарар собуот (Тамгинский железоделательный завод) 1735 сылтан 1744 сылга диэри аатырбыт учуонай, чинчийээччи Витус Беринг II Камчаткатааҕы эспэдииссийэтин хааччыйан олорбута биллэр. Бу экспедициятыгар саха уустара улаханнык көмөлөспүттэр эбит. 1735-1756 сылларга Таммаҕа собуот туппуттарыгар бу эҥэр олорор уустар бары түмсэннэр уопсайа 400-тэн тахса туонна ыйааһыннаах тимир оҥоһуктары уhааран таһаарбыттар. Бу ирбэт тоҥҥо тутуллубут бастакы промышленнай собуот быһыытынан историяҕа киирбитэ. Ону тэҥэ 1731-1851 сылларга Тамматааҕы тимири уһаарар собуот Охотскай суолун уонна Охотскай порт оҥоһуллуутугар төһүү күүс буолан, Тихоокеанскай флот сайдыытыгар улахан өҥөлөөх.
Хас да сүүһүнэн сылларга, айылҕаттан айдарыылаах, саха былыргы мындыр уустарбыт нуучча бастакы чинчийээччилэригэр Сибиири уонна Уһук Илини сайыннарыыга бэйэлэрин дьоhун кылааттарын киллэрбиттэринэн киэн туттабыт. Нуучча, омук тимириттэн ордук, үрдүк хаачыстыбалаах тимири уһааран, эллээн, чочуйан оҥороллоро Ыраахтааҕылаах Россияҕа биллибитэ. Ити курдук, Саха сирэ Тихоокеанскай флот историятын кытта биир бэлиэ ситимнээҕиттэн сөхтүбүт, биир дойдулаахпыт Петр Васильевич Иванов, Индира Гаврильевна саха норуотугар улахан арыйыыны оҥорон, бэккэ үлэлэһэ хамныы сылдьалларыттан үөрдүбүт.
Тэрээһин икки күн устата элбэх дьону муста. Бу түһүлгэҕэ Хаҥалас, Горнай, Нам, Амма, Уус – Алдан улуустарыттан тимир уустара кыттыыны ыллылар. Тэрээһин биир умнуллубат түгэнинэн – тоҕус уус уол “Болгуону төрөтөн” таһааран сахабыт ууһа төрүттэрбит дьарыктарын симилэппэккэ, үтүө үгэһи салҕыырын дьоҥҥо – сэргэҕэ көрдөрдүлэр. «Эркээйи» хаһыакка «Улус медиа» таһаарбытыттан сырдатыым. «Хаптаҕай нэһилиэгин историятын кэпсиир кинигэ бастакы туомун Тамматааҕы собуот туһунан кэпсиир түһүмэҕиттэн быһа тардан…
Тамма үрэх тимири уһаарар собуотун үөрэтэ, чинчийэ учуонайдар эспэдииссийэлэрэ элбэхтик сылдьыбыттара биллэр. 1950 сыллаахха ССРС Наукаларын Академиятын Саха сиринээҕи филиалын учуонай сэкирэтээрэ В.Н.Чемезов РСФСР “Историческай уонна археологическай пааматынньыктарын харыстыыр Управление” диэн тэрилтэттэн “Паспорт памятника археологии” диэни ылбыта. Ол паспорт ылылларыгар Хаптаҕай оскуолатын учуутала Назаров Василий Васильевич үлэлэспитэ. Тамма собуотун туһунан матырыйааллар Екатеринбург куорат кылаабынай архыыбыгар, Саха сирин ИДьМ киин судаарыстыбаннай архыыбыгар сыталлар. Архыып матырыйаалларын чинчийэн Н.С.Корепанов, В.А.Амузинскай, А.А.Калашников, П.Р.Шишигин Тамгинский завод и Тамгинская экспедиция диэн үлэни таһаарбыттар Биир улахан экспедицияны Бикбаева Т.В., Амузинскай В.А., Подьячев Б.П. оҥорбуттара. Ол түмүгүнэн “Как мы искали Тамгинский железоделательный завод XVIII века” диэн үлэ тахсыбыта. Бу соторутааҕы кэмҥэ краеведтар П.Ноговицын, Г.Андросов, А.Дьяконов, Н.Аржаков, археолог Е.Соловьева Хаптаҕайга кэлэннэр, Тамма тимир собуота турбут сирин чинчийэн, үөрэтэн барбыттара».
Биһиги нэһилиэктэн тумус туттар уус уолбут аатырбыт Маачах уус хос сиэнэ Александр Данилов кыттыыны ылла. Александр өбүгэлэрин удьуордаан былыргылыы уһаарар, наукаҕа тирэҕирэн үөрэтэр, эдэр көлүөнэҕэ билиитин тиэрдэр, үөрэтэр.
Тэрээһиҥҥэ биир дойдулаахтарбыт, Спорт миниистирэ Спиридонов Леонид Николаевич, Ил Түмэн дьокутаата Скрябин Тихон Николаевич эҕэрдэлээтилэр, төрүт удьуор уустарбытыгар махталларын, болҕомто ууралларын биллэрдилэр. Күөрдэмтэн баһылыкпыт Ольга Аполлоновна Петухова оскуолаттан Анжелика Николаевна Лебедева үөрэнээччилэрин кытта уонна култуура үлэһиттэрэ тэрээһини көрөн, сэргээн кэллибит. “Күөртээх Күөрдэмнэр” бырайыак туһунан билиһиннэрдибит, «Күөртээх Күөрдэмнэр» кинигэ, “Уус кыһата”, «Күөртээх уустар” лото оонньуулары бэлэх ууннубут, нэһилиэкпит мындыр уус төрүттэрдээҕин, биһиэхэ буолан ааспыт «Болгуо тимир төрөөһүнэ» тэрээһинтэн билиһиннэрдибит.
Түһүлгэҕэ биэс оһоҕунан уһааран уустар болгуоларын таһааран тахсыбыт болгуо аҥарын Хаптаҕай нэһилиэгэр бэлэх уунан тэрээһини түмүктээтилэр. Өрөспүүбүлүкэтээҕи уустар түһүлгэлэрин түстээбит, тэрийээччилэргэ, Мэҥэ – Хаҥалас улууһун дьонугар – сэргэтигэр, Хаптаҕай нэһилиэгин олохтоохторугар махталбытын тиэрдэбит.
Ньургуйана Лебедева,
2-Дьөппөн модельнай бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ.
